”ช่อฟ้า”
สวัสดีครับ วันนี้เราจะมาทำความรู้จัก”ช่อฟ้า”กันนะครับ หลายๆคนคงเคยได้ยิน คำว่า ช่อไฟ ใบระกา หงหงส์ ตามข่าวบาง คนพูดกันบ้าง ตามวัดบ้าง อะไรประมาณนี้ หลายๆคนก็อดสงสัยไม่ได้ว่ามันคือ อะไร
วันนี้เราจะกล่าวถึง ช่อฟ้า กันนะครับ
“ช่อฟ้า” มีความหมายถึง ช่อที่ยื่นขึ้นไปบนท้องฟ้า เป็น “นัย” แห่งการบูชาพระรัตนตรัยและปวงเทพเจ้าบนสวรรค์ชั้นฟ้าประการหนึ่ง ซึ่งเป็นเครื่องไม้สูงประดับอยู่บนอกไก่ตรงบริเวณที่ไม้สำรวย หรือนาคสำรวยมาบรรจบกัน ช่อฟ้านี้จะใช้ประดับเฉพาะ พระราชวัง โบสถ์ วิหาร ศาลาการเปรียญ และสิ่งก่อสร้างอื่นๆ บางประเภทในวัดเท่านั้น ช่อฟ้ามีความสำคัญมากน้อยเพียงใดอาจเห็นได้ดังนี้ สมมุติว่าเราถอดสัญลักษณ์หรือเครื่องประดับต่างๆ ที่ได้กล่าวมาแล้วข้างต้นออกไปทีละอย่างจากตัวโบสถ์หรือวิหาร เช่น ถอดเอาบัวและกลีบบัวซึ่งประดับอยู่ในส่วนต่างๆ ออกไป ถอดเอาสัตว์หิมพานต์ นาค และลวดลายต่างๆ ออกไปจนไม่มีเครื่องประดับอะไรเหลืออยู่เลย ความรู้สึกเกี่ยวกับสถาปัตยกรรมไทยแม่บทก็จะยังคงมีอยู่ตราบใดที่ช่อฟ้ายังติดอยู่บนหลังคา แต่พอถอดช่อฟ้าออกความรู้สึกดังกล่าวจะหมดไปทันที
โดยที่จริงช่อฟ้าเป็นสิ่งที่แปลกประหลาดเพราะไม่มีใครสามารถอธิบายที่มาได้ ทั้งรูปร่างหน้าตาของช่อฟ้าก็มีต่างๆ กันแล้วแต่ว่าเป็นของภูมิภาคใดๆ เช่นบางแห่ง อาจปั้นเป็นรูปสัตว์ธรรมดาหรือเป็นสัตว์หิมพานต์ก็ได้ อย่างไรก็ดีมีผู้ที่ได้พยายามอธิบายรูปลักษณะและความหมายของ ช่อฟ้าไว้ต่างๆ นานา ดังนี้
– รูปครุฑจับนาค ในเมื่อครุฑเป็นพาหนะของพระวิษณุ จึงสะท้อนให้เห็นถึงการต่อสู้ระหว่างพระวิษณุ (โดยบริวารของพระวิษณุ) และพญานาครอบเขาพระสุเมรุ
– รูปคล้ายหงส์หรือนกในเทพนิยาย ตลอดจนรูปของช่อฟ้าที่มีลักษณะคล้ายเรือหงส์ ชาวพม่าถือว่าช่อฟ้า ของเขาเป็นรูปหงส์จริงๆ เป็นคำย่อจากฉัตรสวรรค์ช่อฟ้า ซึ่งหมายถึงแดนสวรรค์ทั้งหกชั้น เป็นการผสมคำระหว่างคําว่าช่อและฟ้า ช่อหมายถึงพวง ส่วนฟ้าหมายถึงส่วนเบื้องบนหรือแดนสวรรค์ อย่างไรก็ตามนอกจากช่อจะหมายถึงพวงแล้วยังหมายถึงสิ่งที่ยื่นออกไป ดังนั้นช่อฟ้าอาจหมายถึงการยื่นออกไปสู่แดนสวรรค์ก็ได้ อีกประการหนึ่งช่อในภาษาเหนือหมายถึง ธง คำว่าช่อฟ้าจึงอาจแปลความหมายตามนั้นได้เหมือนกัน อาจหมายถึงเขาสัตว์ ในหมู่เกาะอินโดนีเซีย บ้านเรือนของชนบางเผ่าประดับด้วยเขาสัตว์บนยอดหลังคา ผู้เขียนเองไม่ค่อยจะเชื่อในแนวความคิดนี้ อาจหมายถึงหัวไก่ เป็นการแปลความหมาย อย่างง่ายๆ ของชิ้นส่วนไม้ที่ติดอยู่กับชิ้นไม้บนหลังคาที่ เรียกว่าอกไก่ อาจหมายถึงคันไถ เป็นความหมายทางด้านเกษตรกรรมซึ่งปกติมิได้มีส่วนสะท้อนในสถาปัตยกรรมไทยเลย นอกจากนี้ผู้เขียนขออธิบายความหมายของช่อฟ้าซึ่งอาจจะเป็นไปได้เพิ่มเติมอีกดังต่อไปนี้ อาจหมายถึงหางเสือ เป็นการอธิบายที่เกี่ยวกับเรือซึ่งน่าคิด เพราะมีตัวอย่างปรากฏอยู่หลายแห่ง เช่นในเมืองจีน หลังคาหลายแห่งมีสันเป็นรูปเรือ รูปหัวพญานาคตรงกลางสันหลังคา มักจะมีปราสาทองค์เล็กๆ หรือฉัตรตั้งอยู่ ซึ่งมีความหมายถึงเขาพระสุเมรุและน้ำจะต้องไหลลงไปจากจุดนี้ ซึ่งใช้พญานาค หรือมังกรเป็นสัญลักษณ์ ดังนั้นหัวพญานาคจะต้องพุ่งไปสู่ จั่วหลังคาและหยุดพัก ณ ที่นั้น ก่อนที่จะหันหัวไหลต่อลงไปเป็นรูปลํายอง สรุปแล้วความหมายที่แท้จริงของช่อฟ้า ควรเป็นพญานาค เพราะเป็นความหมายที่โยงกลับไปถึงเหตุการณ์ที่ได้เกิดขึ้นในระบบภูมิจักรวาลกล่าวคือการกวนเกษียรสมุทรโดยพระวิษณุหรือการต่อสู้ระหว่าง พระอินทร์กับพญานาคบนเขาพระสุเมรุ ซึ่งทําให้พญานาคต้องพ่ายแพ้และต้องปล่อยให้น้ำไหลหลากลงมาหล่อเลี้ยงชีวิตบนโลก คราวนี้ลองย้อนกลับไปพิจารณาถึงโบสถ์ หรือวิหารซึ่งเมื่อสักครู่ได้ถูกถอดเครื่องประดับออกไปจนหมดสิ้น คงเหลือไว้แต่เพียงผนังสี่ด้านกับหลังคาเปล่าๆ สมมุติว่าลองใส่เครื่องประดับคืนกลับเข้าไปทีละชิ้นๆ จากข้างล่างไปสู่ข้างบน จนกระทั่งในที่สุดยกช่อฟ้ากลับขึ้นไปตั้งบนหลังคา ในทันทีที่ช่อฟ้ากลับเข้าสู่ที่เดิมเราจะรู้สึกว่าความสมบูรณ์แบบได้กลับคืนมาทันที เสมือนหนึ่งช่อฟ้านี้เป็นจุดรวมแห่งความศักดิ์สิทธิ์ทั้งหมดในสถาปัตยกรรมไทยแม่บท
องค์ประกอบของช่อฟ้า
ส่วนปลายยอดหรือหงอน
ส่วนปาก
ส่วนท้อง เรียกว่าอกสุบรรณ
ประเภทของช่อฟ้า
ช่อฟ้าแบบปากหงส์ เรียกอีกอย่างว่าปากปลา ลักษณะปลายจะงอยทู่หงายขึ้นยื่นไปข้างหน้า
ช่อฟ้าแบบปากครุฑ เรียกอีกอย่างว่าปากนก ลักษณะปลายจะงอยแหลมโค้งและงุ้มลง
ช่อฟ้าลาว
ช่อฟ้าหัวช้าง
ช่อฟ้าหัวนกเจ่า
ช่อฟ้าแบบประยุกต์ อื่น ๆ
ศูนย์ข้อมูลกลางทางวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม
